Alevi Geleneğinde On İki İmam Algısı ?
Alevi Geleneğinde On İki İmam'ın Önemi ve Mahiyeti
Giriş
İslam önderliğinde ortaya çıkan farklı yapılar vardır. Kimisi ehli sünnet kimisi Şia ki bunlardan bir tanesi de On İki İmamcılık olarak adlandırılan bir grupta vardır. On İki İmamcılık sadece kendi düşüncelerinde kalmayıp bazı düşüncelere de yer edinmiştir. Tabii olarak bu dinsel yapılar birbirinden etkilenerek bazı olgular aynı şekilde de olmasa da farklı tezahürleri farklı yapıda teşekkül etmiştir. Her yapılaşmada On İki İmam algısı, Alevilikte de farklı olduğu gibi aynı değildir. Bu çalışmada On İki İmam düşüncesinin Aleviler’de ki buyruklarında, ibadet, inançlar ve kültürlerinde ki yansımasını ve algısını inceleyeceğiz.
Öncelikle On İki İmam’ın kimler olduğuna bakalım;
1. Hz. Ali
2. İmam Hasan
3. İmam Hüseyin
4. Zeynel Abidin
5. Muhammed Bakır
6. Cafer Sadık
7. Musa Kazım
8. Ali Rıza
9. Muhammed Cevad
10. Ali Naki
11. Hasan Askeri
12. Muhammed Mehdi
1. Alevi Kaynaklarında On İki İmam
1.1 Buyruklarda On İki İmam
1.1.1 İmam Cafer Sadık Buyruğu
On İki İmam’dan biri olan Cafer es-Sadık tarafından oluşturulduğuna inanılan, bu buyruğun yazarı, 5n 1k sorularına cevap verilemeyen şekilde bilinmez olan ama On İki İmam da yer edinmiş bir buyruktur. Bu buyrukta Kırklar Cemi de geçmektedir. Kırklar Cemi, Peygamber Efendimiz Miraca çıkıp inerken bir kubbe şeklindeki yapının içerisine kapıyı çaldığı halde birkaç sefer alınmaz ama en sonunda girer. Birkaç olay geçtik ten sonra içeride 39 kişinin bulunduğu, kendilerine Ali’nin de onların başı olduğu Kırklar Cemi denildiği ama Peygamberimizin neden kırk değilsiniz diye sorduğunda kırkıncımız daha yok deyip onun Selman olduğunu, şu an burada değil başka yerde olduğunu söylemişlerdir. Peygamberin onları doyurmasını isterler, bir nimet gelir ve Peygamberimizden onu bölüştürmesini istedikten sonra Peygamber şaşırmış nasıl böleceğini düşünmektedir. O sırada Cebrail yardımına yetişip, Allah tarafından Cebrail vasıtasıyla bölüştürülüp herkese verilmiştir. Bu buyruğun ilki olarak Allah bizle hep iç içedir ve bize kendisini bu şekilde gösterir, ancak bu şekilde devam ettiririz zihniyetini vermekledir.
Bir olma ilkesi önemli olduğundan, kendileri içinde bunun zuhurunu musahiplik kavramıyla ortaya koymuşlardır. İnsanların birlikte kalması, eşlerin ve aile bireylerinin ölene dek birbirleriyle beraber her şeyi olacaklarına dair verdiği söz olarak aile yapısına katkısı olan bir kurum şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Bunun da beraberinde gelen Cafer-i Sadık’ın cem kurumunda yapılan işlerin kolaylaştırılması adına tarikatçı, berber saki vs. şeklinde anmak adına On İki hizmeti vardır.
1.1.2. Şeyh Safi Buyruğu
Tasavvufi eserlerden olan, yaşadığı dönemin koku ve tecellileriyle beraber Alevilik ’in inanç konularına kaynaklık eden ilk ve önemli eserlerden biridir. Yazan kişi Safiyuddin el-Hüseyni’dir. Bu buyrukta On İki İmam’ın da dahil olduğu imamların dışında Peygamberimiz ve eşlerinden ikisine (Hz. Hatice ve Hz. Fatıma), mağfiret ve af dilemeye, Hz. Ali’ye, Hz. Muhammed’in Miraç’ına, Peygamberle kalmayıp Hz. Ali’den şefaat istemeye kadar birçok konuyu ele almaktadır.
1.2. Nefeslerde On İki İmam
Nefeslerin Alevilikte ki önemi, onların günümüze gelen sözlü kültürleri olup bir binanın temeli bina için ne kadar değerli ise Alevilik ’inde en önemli, kutsal ve olmazsa olmazlarından yapıtaşı olan nefeslerdir. Bu uygulamalar da Tanrı, halka öğütler, kendi aralarında muhabbetler ve Tanrı’dan iyi yönde istekler istenir. Bunlar tek çeşit olmadığı gibi aşk, mağfiret dileme vs. gibi konular ele alınır.
1.2.1. Yol-Erkan’da On İki İmam
Nefesin bu çeşidinde Hz. Ali yoğunluklu olmakla birlikte aralarda Selman ve Caferi Sadık isimleri de zikredilmektedir. Selman Hz. Ali ile zikredilirken mezhep konuları olduğunda ise Cafer zikredilmektedir. Bu nefeste “Allah Muhammed Ali” şeklinde üçleme yaparlar. Diğer imam isimleri de aralarda zikredilir.
1.2.2. Düvazlar’da On İki İmam
Nefesin bu çeşidinde öncekinin aksine daha çok On İki İmam içeriği ağır basmaktadır. Nefes çeşidinin en büyük farkı sıra şeklinde tüm imamlar sıralanmak kaydıyla İmam Mehdi ise biraz daha baskın olarak zikredilir.
1.2.3. Mersiyelerde On İki İmam
Bu çeşidimizde ise benim nitelendirdiğim Kara Bela olan Kerbela hadisesini, hüzünlü bir şekilde yaşayarak, tahmin edeceğiniz üzere Hz. Hüseyin’in uğradığı haller anlatılmış ve nefeslere yansımıştır.
1.2.4. Birlik Nefesleri
Nefesin bu türü daha çok Alevi Bektaşiliğine hitap eden ve onların kültürü olup onlar tarafından Hallacı Mansur ağırlıklı tasavvufi yönü ağır basan nefeslerdir.
1.2.5. Devriyeler
Varlıkların Allah’ın sıfatlarına erişen kimse olduklarını söylemekle beraber bu nefeslerde Hz. Ali harici başka kimse yer almaz.
1.3. Cenknamelerde On İki İmam
Müellifleri belli olmamakla beraber Hz. Ali’nin suretini, yaşayışını, dini boyutunu ve cesaretlerini gerçekdışı bir halde bize sunar. Genel olarak bu metinlerin zihin yapısı masalcı gibidir. Şöyle ki bir dev gibi varlık olur. Anlatım ise Hz. Ali’nin dini yönüyle beraber cesaretiyle ona karşı koyması ve sonunun kazananın hep iyiler olduğudur. Bir haykırışıyla etraftaki düşmanları yerle bir etmekte veya yürürken gören gaddarların kör olması gibi değişik olağanüstü şeyler anlatılmaktadır. Bir nevi masallara Alevilik ve On İki İmam etkisiyle dini ve olağanüstülükler etkisine kapılmış gibidir.
2. Alevi İnanç ve İbadetlerinde On İki İmam
2.1. Alevilikte Cem İbadeti
Kendilerine has olan bu ibadet, ibadetlerinin en mühimidir. Cem, toplanmak, bir araya gelmek gibi manalara gelmektedir. On İki İmamcılığın aksine Alevilikte bu inanç Miraç hadisesinden inerken Peygamberimiz ’in karşılaştığı, en başta da kastettiğim “Kırklar Cemi” olayını baz alırlar. Cümbür cemaat ve sosyal statüdeki herkes bu ibadete katılır. Önemli olan bir çatı altında, insanlara nasihat etmek, muhabbet etmek ve ibadet etmek amacıyla toplanmaktır. Kur’an ve Hadis kaynaklarında lafı edilmeyen cem ibadetinin İkrar Verme ve Nasip Alma Cemi, Görgü Cem-i ve Musahiplik Cem-i gibi takriben toplamda 20 farklı cem türü geçmektedir.
2.2. Cem İbadetlerinde On İki İmam
On İki Hizmet konusunda öncede ki başlıklarda incelediğimiz doğrultuda kişilere verilen gülbanglar vardır. Hz. Ali’nin soyundan gelenlere verilmiştir. Bu on iki hizmet şunlardır;
1. Tarikatçı: İmam Hasan
2. Berber: Muhammed Hanefi
3. Saki: Tayyib
4. Süpürgeci: Turab
5. Ferraş: İmam Hüseyin
6. Zakir: Abdus-Samet
7. Sofradar: Abdül Vahit
8. Hadim: Abdül Mümin
9. Gözcü: Abdülkerim
10. Pervane: Abdullah
11. Çerağcı: Hadi Ekber
12. Kapıcı: Abdül Celil
2.2. Gülbanglarda On İki İmam
Bülbül manasına gelen Gülbang, Aleviler tarafından dede denilen yetkili olan kişiler tarafından cem ibadetine başlamadan önceki, ilerleyişi ve sona erdikten sonra yapılan dualara denir. Gene tek çeşit gülbang bulunmayıp, Dar Gülbangı’nda yalnız Hz. Ali’den, Erkan Gülbangı’nda hiçbir İmam’ın adının geçmediği gibi farklı muhtevalar içeren gelen çeşitli gülbanglar vardır
2.2.3. Alevi Kültüründe Bayramlar ve On İki İmam
On İki İmam diğer ibadetlerde olduğu gibi burada da kendini göstermiş, bayramlarının kutlama şekilleri nefes ve ibadetlerle birlikte Sultan Nevruz Bayramı, Hıdırellez Bayramı, Kurban Bayramı, Abdal Musa Bayramı gibi kendine has bayramları Hz. Ali’nin yanında On İki İmam’ı anarak bu şekilde geçirmektedirler.
Sonuç:
Nitekim o ki yukarıda ki bilgiler doğrultusunda, On İki İmam algısı Alevilikte neredeyse her yerine girmiş olup önemli bir rol oynamaktadır. Sadece bir köşede değil her alanda andıkları ve diğer On İki İmam algılarından farklı olarak seçtikleri konu bakımından diğerlerinden farklıdır. Ama ayrı olduğu gibi benzer yanları da bulunmaktadır. On İki İmam algıları bir mehdi beklentisi içerisinde olmayıp onların yad ettikleri ve ibadet, dua ve hayatlarının diğer alanında kendilerine kattıkları bir tarz şeklinde tezahür olmuştur.
Kaynakça
- Özkorkmaz, Mehmet. “Alevilerin On İki İmam Algısı”. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
- Üzüm, İlyas. İnançtan Külte: Alevilikte On İki İmam İnancı. Geçmişten Günümüze Alevi-Bektaşi Kültürü 1/1 (Ocak), 268-284.
Tepkileriniz Nedir?
İslamiFeylozof
Öncelikle Yüce Allah' ın (c.c.) selamı üzerinize olsun. Ben içinizden biri olan ilahiyat öğrencisiyim. Dini konulardan zevk alan, felsefe ve kişisel gelişim okumayı ve okuduğunu insanlara aktarmayı seven biriyim. Allah' ın (c.c) izniyle güzel yazılar paylaşıp, zengin içerikler ile beraber olacağız.
